SON DƏQİQƏ

20-ci əsr atom əsri, kosmonavtika əsri adlanırdı, lakin getdikcə daha çox narahatedici "ekologiya" sözü əsrin sonlarında qəzet və jurnalların səhifələrində görünməyə başladı. Şübhəsiz ki, həyata keçirilən ilk atom elektrik stansiyasının yaradılması və Yerin ilk süni peykinin orbitə çıxarılması yer sivilizasiyasının inkişafında yeni mərhələnin əməli əsasını qoydu. Nüvə enerjisi, raket və kosmik texnologiya insanların iqtisadi fəaliyyətinin ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. Atom elektrik stansiyaları bu gün dünya elektrik enerjisi istehsalının 17%-ni təşkil edir və bəzi ölkələrdə, məsələn, Fransada atom elektrik stansiyaları istehlak olunan elektrik enerjisinin 65%-dən çoxunu istehsal edir. Müasir dünyanı kosmik rabitə vasitələri, televiziya, naviqasiya, meteorologiya və Yerin təbii sərvətlərinin öyrənilməsi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Enerji və texnologiyanın inkişafının bu sahələrinin xarakterik xüsusiyyəti onların qlobal ekoloji problemlərlə əlaqəsidir. Nüvə enerjisi qiymətli xammala - ehtiyatları çox məhdud olan üzvi yanacağa (neft, kömür, qaz, ağac) qənaət edir, əsasən onun istehlakına (yanmağa) yönəlmiş müasir yer enerjisi isə istər-istəməz oksigen istehlakına gətirib çıxarır. Atmosferdə karbon qazının konsentrasiyasının artması və bütün sonrakı nəticələrə gətirib çıxarır. Mövcud hesablamalara görə, əsrin sonuna qədər bunun nəticəsində təbii şəraitdə istehsal olunan oksigenlə müqayisədə hər il təxminən 20% oksigen itiriləcək. Artıq bu gün astronavtika təbii mühitdə antropogen dəyişikliklərə qlobal nəzarət etməyə, təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə etməyə imkan verir, “tullantısız, enerjiyə qənaət edən texnologiyaların inkişafına kömək edir və gələcəkdə Yerin ekoloji cəhətdən boşaldılmasını təmin edəcəkdir. Ancaq eyni zamanda, nüvə enerjisinin miqyasının artması və Yerə yaxın kosmosun intensiv inkişafı, nəticələrini proqnozlaşdırmaq çətin olan çox nəzərəçarpacaq ekoloji təsirlərə səbəb ola bilər. Atom energetikasının inkişafında əsas problemlərdən biri AES-in istismarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə yanaşı, radioaktiv tullantıların təhlükəsiz saxlanması və zərərsizləşdirilməsi problemidir. Kosmonavtikanın inkişafı isə Yerə yaxın fəzanın raket və kosmik texnologiya parçaları ilə tıxanması kimi mənfi nəticələrə mane olur; raket yanacaqlarının yanma məhsullarının atmosferə zərərli təsiri baş verir. Bu çətinliklərin aradan qaldırılması texnologiyanın daha da təkmilləşdirilməsindən keçir. Xüsusilə, nüvə enerjisi sənayesində bu, daxili təhlükəsizlik deyilən yeni nüvə reaktorlarının, həmçinin radiokimyəvi emal və nüvə yanacaq dövründə yaranan tullantıların etibarlı izolyasiyası texnologiyalarının inkişafıdır. Xüsusilə təhlükəli radioaktiv tullantıların zərərsizləşdirilməsinin mümkün variantlarından biri onların kosmosa çıxarılmasıdır. Radioaktiv tullantıların kosmosdan təcrid olunması tullantıların olduğu konteynerlərin “basdırılma” orbitlərinə çıxarılmasının etibarlılığını və təhlükəsizliyini təmin etmək baxımından kosmik nəqliyyat sistemlərinə ciddi tələblər qoyur. Əhəmiyyətli bir amil də rentabellik məsələsidir: tullantıların kosmik "dəfn edilməsi" dəyəri atom elektrik stansiyalarının istehsal etdiyi elektrik enerjisinin dəyərinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olmamalıdır. Hazırda “Çellencer” və “Çernobıl” qəzaları təklif olunan ideyanın həyata keçirilməsinin mümkünlüyü barədə kifayət qədər ehtiyatlı davranmağa məcbur edir. Amma gələcəkdə raket və kosmik texnologiyanın təkmilləşdirilməsi ilə belə layihələr yerin enerjisi və ekologiyası problemlərinin həllində öz yerini tapa bilər. Raket və kosmik texnologiyanın ətraf mühitə zərərli təsirlərinin azaldılması gələcəkdə ekoloji cəhətdən təmiz yanacaq komponentlərindən istifadə edərək tam təkrar istifadə edilə bilən nəqliyyat kosmik sistemlərinə keçidlə bağlıdır. Bu cür sistemlərin yenidən giriş mərhələləri ilə işləməsi təsir zonaları üçün torpaqların özgəninkiləşdirilməsinə ehtiyacı və Yerə yaxın orbitlərin daha da tıxanmasını aradan qaldıracaq. Yaxın gələcəkdə kosmonavtikanın ekoloji problemlərinin həlli bir sıra təşkilati-texniki tədbirlərin, xüsusən də buraxılış marşrutlarının və daşıyıcı aparatların düşdüyü ərazilərin azaldılmasına, daşıyıcılarda zəhərli yanacaq komponentlərindən istifadənin qarşısının alınmasına yönəldilməsi gözlənilir. Kosmosun tıxanması ilk süni Yer peykinin (AES) buraxılmasından dərhal sonra başladı, onunla “raket daşıyıcısının (RD) son mərhələsi orbitə çıxdı. Kosmos əsri illəri ərzində Yerə yaxın orbitlərdə ölçüləri 10 sm-dən böyük olan 20 mindən çox süni mənşəli kosmik obyekt qeydə alınmışdır ki, onları müasir yerüstü qurğulardan istifadə etməklə izləmək mümkündür. Bunlar buraxılış aparatlarının yuxarı pillələri və yuxarı pillələr, öz vaxtına xidmət etmiş kosmik gəmilər (SC), o cümlədən adapterlər, örtüklər, yay itələyiciləri və kosmosda onlardan ayrılmış piroboltlar kimi struktur elementlərdir. Buraya həmçinin kosmosda gəzinti zamanı astronavtların itirdiyi əlcək, tornavida, kinokamera, habelə kortəbii partlayışlar və ya cisimlərin toqquşması nəticəsində əmələ gələn çoxsaylı fraqmentlər daxildir. Bu cisim və fraqmentlərin bəziləri nəhayət orbitinin hündürlüyündən və kütləsindən asılı olaraq atmosferin sıx təbəqələrinə daxil olur və böyük əksəriyyətində yanır, yalnız kiçik bir hissəsi Yer səthinə çatır. Hazırda kosmosda təxminən 7200 müşahidə edilə bilən süni obyekt var və onlardan yalnız 5%-i aktiv kosmik gəmilər, qalanları isə mahiyyətcə “kosmik zibil”dir. Təəssüf ki, “kosmik zibil” təkcə qeydə alınmış obyektlərlə məhdudlaşmır. Mövcud modellərə əsaslanan ekstrapolyasiya göstərir ki, obyektlərin məhv edilməsi zamanı əmələ gələn ölçüsü bir neçə santimetr olan fraqmentlərin sayı artıq bir neçə on minlərlə, 1 sm və ya daha az məsafədə olan fraqmentlər isə yüz minlərlə və milyonlarladır. Orbital zibillərin sayının ümumi artması ilə yanaşı, onların Yerə yaxın fəzada yayılma sferasının genişlənməsi də xarakterikdir. Müşahidələr göstərir ki, baş vermiş cisimlərin kortəbii partlayışlarından sonra fraqmentlər meyl bucağında bir qədər fərqlənən kifayət qədər dar orbit zolaqlarında halqaya yığılır. Bununla belə, zaman keçdikcə orbitlərin müstəviləri bir-birindən ayrılmağa başlayır və nəticədə dağıntılar Yerə yaxın fəzanın bütün sferasında paylanır: onların uçuşlarının trayektoriyaları Yeri nazik bir qabıqla əhatə edir. Artan kosmik zibil narahatlıq yaratmağa başlayır. Bizi kosmik obyektlərin düşən qalıqlarından onların yandığı sıx atmosfer qoruyur, lakin onlar yüksək hündürlükdə uçan səsdən sürətli nəqliyyat təyyarələri üçün təhlükəli olurlar. Kosmik zibil” problemi kosmosun tədqiqi ilə məşğul olan bütün ölkələrin maraqlarına toxunduğu üçün onun həlli beynəlxalq hüquqi baza və sıx əməkdaşlıq tələb edir. Bu sahədə sazişlərin qəbulu üçün problemin aktuallığının bütün dünya birliyi tərəfindən tanınması vacibdir. Yerə yaxın orbitlərin tıxanma səviyyəsinə çatdıqda, vəziyyətin daha da nəzarətsiz inkişafına yol verilməməlidir.